Od początku XVII wieku kalwarie są ważnym elementem polskiej religijności i kultury. W okresie zaborów pełniły rolę ośrodków podtrzymujących ducha narodowego.
Kalwarie pojawiły się pod koniec średniowiecza w Zachodniej Europie. Miały one w sposób symboliczny odtwarzać miejsca z Palestyny związane z męką i śmiercią Jezusa. Sanktuaria Męki Pańskiej położone na wzgórzach były zespołami kościołów, kapliczek lub figur.
Powstanie kalwarii prowadziło zazwyczaj do wyraźnych przekształceń miejscowego krajobrazu, w którym zaczęły dominować obiekty sakralne (kościół lub zespół klasztorny oraz szereg kaplic). Pierwszą i najbardziej znaną sposób polskich kalwarii jest Kalwaria Zebrzydowska. Jej powstanie wiązało się z rodziną Zebrzydowskich, a szczególnie z wojewodą krakowskim Mikołajem Zebrzydowskim, który miał swą rezydencję na lanckorońskim zamku. To właśnie on w początkach XVII stulecia przystąpił do tworzenia wokół pobliskiej góry Żar kalwarii.
Początki ruchu pielgrzymkowego przypadają tu na lata 1607-1608. Już w tym okresie odprawiana była tu droga krzyżowa. Przybywali tu magnaci oraz przedstawiciele dworu panującego, a przede wszystkim lud mieszkający w południowej Polsce. Istotne znaczenie dla rozwoju dalszego ruchu pielgrzymkowego miało umieszczenie w sanktuarium w 1641 roku obrazu Matki Bożej, zwanej początkowo Płaczącą, a później Cudowną lub Kalwaryjską.
W okresie międzywojennym Kalwaria Zebrzydowska była drugim po Jasnej Górze ośrodkiem pielgrzymkowym w kraju. Co roku przybywa to około miliona pielgrzymów. Miejsce to jest niezwykle popularne zwłaszcza w okresie Wielkiego Tygodnia oraz sierpniowych uroczystości maryjnych.
Kalwarie i ich historia
Na Pomorzu najważniejsza była Kalwaria Wejherowska, założona w połowie XVII wieku przez Jakuba Wejhera. Wzorowano ją na Kalwarii Zebrzydowskiej. Ważnym ośrodkiem kultu Męki Pańskiej jest również Kalwaria Pacławska z drugiej połowy XVII wieku. Jest ona również popularnym miejscem pielgrzymek grekokatolików.
Ośrodkiem kalwaryjnym były też Wambierzyce. Tu budowę kalwarii rozpoczęto w 1681 roku. Wambierzyce nazywano czasem Jerozolimą Kłodzką albo Dolnośląską.
Ważna jest również kalwaria na Górze Świętej Anny, budowana w początkach XVIII wieku. Na główne uroczystości przybywały tu głównie pielgrzymki ze Śląska. Mieszkańcy tego regionu nazywali Górę Świętej Anny Śląską Częstochową. Sanktuarium to odgrywało dużą rolę w integracji narodowościowej Polaków.
Z późniejszych kalwarii warto wymienić przede wszystkim tę w Piekarach Śląskich. Powstała ona pod koniec XIX wieku przy sanktuarium maryjnym z inicjatywy księdza Jana Alojzego Ficka. Poświęcenie pierwszych obiektów odbyło się w 1896 roku. Do dziś stanowi ona ważne centrum kultu Męki Pańskiej w tym regionie Polski.
Do „najmłodszych” kalwarii należą kalwarie w Leżajsku i Kałkowie.